Onderpresteren of selectief presteren?

Voor de zoveelste keer zit ik op mijn comfortabele fauteuil met een depressieve puber op de bank. Deze puber is doorgestuurd door een bevriende praktijk, omdat ik hem wel leuk zou vinden. Dat is zeker waar! Hele slimme, multi getalenteerde jongen met scherpe, kritische opmerkingen en een goed gevoel voor humor. Toch uitgevallen in het onderwijssysteem en nu met veel moeite probeert hij naar zijn eindexamen te komen. Voor de zoveelste keer een mooi mens dat aanloopt tegen de grenzen en ideologie van ons onderwijssysteem. Het is hierin makkelijk om de bühne op te gaan en te verwachten dat het onderwijssysteem radicaal moet veranderen, maar daar heeft deze jongen niks aan. Hij wil toch dat diploma halen, dus hij zal door de zure appel heen moeten. Daarbij heeft hij een extra streepje voor/achter. Omdat hij hoogbegaafd is, wordt toch wel verwacht dat hij iets met zijn talenten moet doen en het liefst dat dit ook in schoolse prestaties terug te zien is. Want je hebt het in je, toch?

Als psycholoog zie je de interne worsteling die deze jongeren hebben met verwachtingen van henzelf en hun omgeving en met het gevoel dat school ze geeft. Als ze écht eerlijk zijn, dan willen ze school niet. Of beter: ze willen dat gevoel en die worsteling niet. Doorgaans willen deze jongeren iets nuttigs doen en iets maken van hun leven, maar weten ze niet hoe. Het antwoord van de omgeving is dat school bovenaan de prioriteitenlijst zou moeten staan. Eerst huiswerk, dan leuke dingen. Op tijd naar bed op schooldagen en afwezigheid van school betekent dat je iets mist. Herstel van psychologische klachten is erop gericht om weer in te stromen in het onderwijs, om weer mee te doen. De ruimte om selectief te zijn en eigen, autonome keuzes te maken om te onderzoeken wie je bent als persoon en wat je met je leven wilt, die is daarmee op een beklemmende manier ingeperkt. Kinderen die hun talent niet ontwikkelen op school die worden tegenwoordig onderpresteerders genoemd. Terwijl ik in de literatuur over hoogbegaafdheid ook termen als selectief presteren en selectieve affiniteit tegenkom (o.a. Dai & Renzulli, 2008). Deze jongeren maken geregeld een bewuste keuze waar ze hun energie en talent voor in willen zetten. In een omgeving die dat onderpresteren noemt, kunnen deze jongeren in de knel komen (dit geldt trouwens net zo goed voor jonge kinderen en volwassenen).

Identiteitsontwikkeling onder druk

Onderzoeken wie je bent, wat je nuttig vindt, waar je blij van wordt en wat je met je leven wilt, dat zijn grote levensvragen die zich constant blijven ontwikkelen in een mens. Uiteindelijk heb je steeds meer een gevoel of beeld van de persoon die je bent, die jij ziet als ik, wat ook weer kan veranderen over tijd. Het proces van identiteitsontwikkeling is niet lineair van A naar B, maar een complex samenspel van vallen en opstaan. Door in aanraking te komen met verschillende mensen, ervaringen en omgevingen ga je voelen wat wel bij jou past en wat niet. Ik kan me geregeld zorgen maken over de identiteitsontwikkeling van kinderen en jongeren tegenwoordig. In een omgeving waarbinnen school zó belangrijk is geworden, waar bijles voor een bijbaan gaat en lummelen als negatief gezien wordt. Als je je diploma maar hebt, kun je daarna gaan uitzoeken wie je bent. Zo werkt het niet en hiermee lopen we het risico dat we jongvolwassenen afleveren in de maatschappij die wel cijfers gehaald hebben, maar nog een heel stuk aan identiteitsontwikkeling te doen hebben. Stevige mensen in de maatschappij krijg je door ze te laten leven en ze te laten voelen wat ze willen in het leven. Dat mis je als school (te ver) bovenaan het lijstje staat.

Hieronder ligt – naar mijn idee – een basishouding dat kinderen eerst kennis moeten consumeren, voordat ze kunnen produceren. Eerst je basisvorming op orde, daarna kun je een effectief deel van de maatschappij zijn. Juist met de achterstanden die door corona zijn opgelopen in het onderwijs, ligt de focus meer dan ooit op de basisvorming erin krijgen. Maar wat als een onderdeel van die basisvorming is dat je een effectief deel van de maatschappij bent? Dit is volgens mij een circulair proces, waarbij je vaardigheden leert die je nodig hebt als je ze nodig hebt. Dan blijkt het antwoord op de vraag ‘waarom moet ik dit leren?’ minder ongrijpbaar en is er een meer betekenisvolle motivatie om te leren. Hiernaast denk ik dat bijvoorbeeld de klimaatprotesten onder jongeren al laten zien dat zij zeer zeker over de mogelijkheden beschikken om de handjes te laten wapperen op een maatschappelijk relevante manier. Een weekje maatschappelijke stage is dan een zeer uitgeklede versie van een belangrijke ontwikkelingsstap.

Talent moet gecultiveerd en geoogst worden

Talentontwikkeling is helemaal hip en klinkt als een mooi alternatief op het moeten presteren. Tegelijkertijd krijg ik er steeds vaker een nare bijsmaak van in mijn mond. Talentontwikkeling staat namelijk ook voor het worden van een steeds betere versie van jezelf, waarbij ook het lummelen minder toegestaan is en je ook iets moet doen met je talent. Het klinkt mooi dat je bij het kennen en ontwikkelen van je talenten een gelukkiger mens wordt, maar als het gebruiken van mijn talenten vergt dat ik een wandelend zelfverbeteringsproces ben waarvan verwacht wordt dat ik mijn talenten ook effectief inzet, dan voelt dit minder fijn. Tessa Kieboom (2017) schrijft hier ook over, waarbij ze stelt dat we een negatief oordeel kunnen hebben op mensen die wel getalenteerd zijn maar ervoor kiezen om hun talenten niet volledig te benutten. Alsof je een morele verantwoordelijkheid hebt voor de maatschappij om je talenten in te zetten voor het gemeengoed. Bij intellectuele talenten speelt dit nog meer dan bijvoorbeeld muzikaal talent of sport. Ik schreef al eerder over het niet intellectueel inzetten van mijn hoogbegaafdheid en daar kreeg ik veel positieve reacties op. Dat onderstreept des te meer voor mij dat het benaderen van mensen als plantjes die we moeten voeden om vruchten te geven, onrecht doet aan de menselijke aard.

Luiheid is een zonde

Ben je lui, als je ervoor kiest om iets anders te doen dan school of hard werken? Of stel je andere prioriteiten? Mag je er ook voor kiezen om genoegen te nemen met minder? Suggestieve vragen gezien de rest van mijn verhaal, maar tegelijkertijd morele vraagstukken om voor jezelf in het reine mee te komen. Ik zie vooral veel jongeren die wel sterk voelen wat ze niet willen, maar niet meer weten wat ze wel willen. Ze hebben zolang geprobeerd om iets te doen wat ze niet willen, dat ze niet meer weten wat ze wel willen. Ook hebben ze de boodschap geïnternaliseerd dat het niet relevant is wat zij wel willen, want school moet eerst. En zeker als je slim bent, dan is het extra zonde als je er geen gebruik van maakt binnen school.

Waar veel mensen erg zenuwachtig worden van een jongere die met een middelvinger naar school wijst, word ik juist best zenuwachtig van het verminderen van ruimte om die middelvinger te geven. Zelf kritisch nadenken en een identiteit ontwikkelen – iets wat juist in onze individualistische samenleving hoog zou moeten staan – en maatschappelijk relevant handelen – iets wat niet enkel in termen van productie en winst zou moeten worden gemeten – lijken mij belangrijke waarden om mee te geven aan de volwassenen van de toekomst. Juist in een tijdperk van toegenomen consumptie en smartphone zombies, lijkt het me goed dat er gezocht wordt naar zingeving.

Ik wil niet propageren dat kinderen massaal school moeten boycotten. Ik denk alleen dat er een weg zit tussen boycot/uitval en school de hoogste prioriteit maken. Ik zie op wekelijkse basis meerdere voorbeelden van jongeren die thuiszitten of verminderd naar school gaan, waarbij we opeens wel de ruimte hebben om te kijken wat er nog buiten school te beleven valt. Niet als luxe, maar als noodzaak om te kunnen functioneren en te ontwikkelen. Geregeld blijkt uiteindelijk een mengvorm het meest logisch, waarbij school een soort bijzaak wordt door een fors ingekort programma en we in de vrijgekomen tijd kijken naar een andere invulling. Is het echt nodig dat een kind thuis komt te zitten om deze ruimte te verkennen? Ook een suggestieve vraag, maar je snapt hem…

(En ja, ik schrijf dit stuk terwijl ik eigenlijk andere zaken te doen heb die hoger op de lijst staan. Is dat lui? Nee, wel selectief.)

Referenties:

Dai, D. Y., & Renzulli, J. S. (2008). Snowflakes, living systems, and the mystery of giftedness. Gifted child quarterly, 52(2), 114-130.

Kieboom, T., & Venderickx, K. (2017). Meer dan intelligent: de vele gezichten van hoogbegaafdheid bij jongeren en volwassenen. Lannoo Meulenhoff-Belgium.